“Afantazi” kavramını duydunuz mu?
Şimdi koca bir serpme kahvaltı sofrası hayal edin. Çeşit çeşit peynirler, zeytinler, domates ve salatalıktan oluşan bir söğüş tabağı, reçeller… Bir de hamur işi tabağı olsun köşede, içinde ekmek, simit, poğaça ve açmalar da olsun. Yazıyı okurken zihninizde bu görüntüyü canlandırabildiniz mi?
İşte Francis Galton 1880 yılında buna benzeyen bir araştırma yaptı ve bazı kişilerin bu görsel canlandırmayı yapamadığını fark etti. Zihnimizde görsel imge yaratabilme yetimiz bir spektrum ve bazısı bu kahvaltıyı tüm canlılığı ve kesinliği ile gözünde canlandırabilirken, kimisinin gözünün önüne hiçbir görsel gelmeyebiliyor. Cleveland Clinic bu konu hakkındaki yazısında bu farklılığı şöyle bir metafor ile anlatıyor: Zihinlerimizin görselleştirme yaparken çeşit çeşit televizyonları var gibi. Kimisi görüntüyü siyah beyaz gösteriyor, kimisi de tüm canlılığı ve keskinliği ile. Afantazi ise zihninizde bir televizyon olmaması durumuna deniyor.
2015 yılında “afantazi” ismi bu durum için kullanılmaya başlanıyor ve bu durumdan popülasyonun %3-5 kadarı muzdarip. Bazı insanlarda doğuştan olan bu durum, kimisinde de bir beyin hasarı sonrası oluşabiliyor. Popülasyonun %15 kadarı ise yalnızca gözleri kapalı olduğunda görsel bir canlandırma yapabiliyor. Hangi grupta olduğunuzu bu yazıyı okurken yeni keşfediyor olabilirsiniz ve bu oldukça doğal. Bu güne kadar hiç bu yetinizin başka bir insanda olmayabileceği, ya da sizde olmayan bu yetinin bi başkasında capcanlı şekilde olabileceğini bilmek için önce bu kavramı öğrenmek gerekiyor. Ne yazık ki bu konuda yapılan bilimsel çalışmalar da oldukça kısıtlı.
MX Vakası
2010 yılında Nörolog Adam Zeman 65 yaşında bir vaka örneği anlatıyor. Bu vakada MX adı verilen kişi geçirdiği bir inme ve ardından olduğu kalp ameliyatının sonrasında arkadaşlarının, ailesinin ya da ziyaret ettiği yerlerin artık gözünde canlanmadığını iddia ediyordu. MX’e “Çimen mi daha açık yeşildir yoksa çam ağacı mı?” diye sorulduğunda çoğu insan gibi hem çimi hem de ağacı hayal ederek ve zihnindeki görüntüleri karşılaştırarak karar vermiyordu. Sorunun cevabını bilmesine açıklama olarak ise “Sadece biliyorum.” diyordu. Sonrasındaki fMRI görüntüleme sonuçları da MX’in zihinsel bir görüntü yaratamadığını doğruladı. MX’in beyni, posteriyor bölgelerden oluşan bir ağda önemli ölçüde az aktivite gösterirken; frontal bölgelerdeki aktivite, kontrol gruba kıyasla artmıştı. Bu bulgular, MX’in imgeleme görevini yerine getirirken kontrol gruptan farklı bir bilişsel strateji benimsediğini doğrular nitelikteydi.
Önemli not: Afantazi bir hastalık ya da tedavi edilmesi gereken bir medikal durum değil. Yalnızca insanların farklı karakteristik özelliklerinden birisi ve insan zihinlerinin birbirinden farklı çalıştığını ortaya koyan bir durum.
Kendi Görsel Canlandırma Yetinizi Test Edin!
Kendi görsel canlandırma yetinizin ne durumda olduğunu keşfetmek isterseniz bu iş için geliştirilmiş bir anket mevcut. İsmi Vividness of Visual Imagery Questionnaire (VVIQ) olan İngilizce dilindeki bu anketi buraya linkliyorum, böylelikle siz de kendi zihin gözünüzün fonksiyonu hakkında bilgi edinebilirsiniz!
Enteresan bir bilgi: 2022 yılında yapılan bir çalışmada afantazinin ilk kez fizyolojik bir biyomarkerı, yani afantazi durumu olan kişiler ile olmayan kişileri ayırabilen fizyolojik bir metrik keşfedilmiş: Gözbebeğimizin ışığa verdiği yanıt. Araştırmanın sonuçları zihinde canlandırılan bir görüntünün canlılığı ve gücüne göre gözbebeğinin ışık tepkisinin değiştiğini gösteriyor. Zihindeki görüntü ne kadar güçlü ve canlı olursa gözbebeği ışık tepkisi de o kadar büyük oluyor. Afantazisi olan kişilerde ise böyle bir tepki görülmemiş.
Doğuştan afantazi durumuna sahipseniz, bunun bir hastalık olmadığı için herhangi bir tedavi de gerektirmeyen bir durum olduğunu bilmenizde fayda var. Fakat elbette ki eğer bir beyin olayı (inme, travmatik beyin hasarı vs.) sonucu ortaya çıkmış, sonradan edinilen bir afantaziniz varsa bir nörolog hekime başvurmanızda fayda olacaktır, altta yatan beyin hasarının tedavi edilmesi önemli olabilir.
Afantazi ve Yaratıcılık
Otomatik olarak şöyle düşünebilirsiniz: Afantazisi olan kişiler yaratıcı düşünmeyi gerektiren ya da hayal gücü gerektiren işleri yapamazlar. Yalnız değilsiniz, konu ile ilgili araştırma yapan Nörolog Zeman da başlangıçta görselleştirmenin yaratıcı sürecin merkezinde olduğunu varsaymıştı. Yine de onunla temasa geçen afantazik insanların çoğu, sanatçı, mimar ve bilim insanı gibi yaratıcı mesleklerde başarılı bir şekilde çalışıyordu. Sizlerle afantazisi olan bir fantastik roman yazarının sözlerini paylaşıyorum:
“Çoğu afantazik insanın aksine, ben her zaman görselleştiremediğimi biliyordum. Ne olursa olsun, hayatta başarılı olacağımı biliyordum ve başarılı olmanın yollarını buldum. Ancak 2013’ten önce, yani 63 yaşımdayken, fantastik roman yazmanın beni aştığını varsayıyordum çünkü ‘hayal edebildiğimi’ düşünmüyordum. Zihin gözü olmadan nasıl bir fantastik dünya hakkında yazabilirdim? İngilizce ‘fantasy’ sözcüğü, kabaca “imgelerle düşünmek” olarak anılan Yunanca “phantasia” sözcüğünden türetilmiştir. Kelimenin başındaki ‘a’ya alfa özel adı verilir ve bu, temelde kendisinden sonra gelenleri olumsuzlar. Yani a-phantasia temel olarak ‘imgeler olmadan düşünmek’ anlamına gelir ve çoğu kişi bunun ‘hayal gücü yok’ anlamına geldiğini düşünür. Ancak bugün ‘hayal gücü’ kelimesi çoğu kişi için ‘görsel imgeler ile düşünmek’ anlamına gelmez. Görsel imgeler hayal gücünün bir parçasıdır ancak daha fazlası da kesinlikle var. Bu; yeni, farklı ve orijinal şeyler ortaya çıkarabilmek, yaratıcı olabilmek gibi birçok şeyi içerir. Mart 2013’ten önce afantaziklerin yaratıcı olabileceğini bilmiyordum. “
“On yıl sonra arkadaşlarımdan ve profesyonellerden güzel geri bildirimler aldım. Hikayemi cilaladığım bir yıl daha oldu ve bir yayıncı onu yayınlamak istedi! Bunu yazdığım zamanlarda kitabım satışa çıkmış olmalı. Zihin gözü olmadan yaşamama rağmen kesinlikle bir fantastik roman yazabilirdim ve yazdım.”
Afantazi ve Bellek
Afantazi durumunun bellek işlevlerini nasıl etkilediği de önemli bir araştırma konusu. Bonn Üniversite Hastanesi, Bonn Üniversitesi ve Alman Nörodejeneratif Hastalıklar Merkezi’nden (DZNE) araştırmacılar, zihinsel imgeleme eksikliğinin uzun süreli hafızayı nasıl etkilediğini, beyin aktivitelerini de inceleyerek araştırdılar.
Araştırma sonucunda afantazisi olan kişilerin otobiyografik anılarını (kişilerin kendi yaşam olaylarına ilişkin olayları) hatırlamakta daha fazla zorluk yaşadıklarını bulundu. Bu kişiler hem anılara dair daha az ayrıntı bildirdi hem anlatıları daha az canlıydı hem de kendi hafızalarına olan güvenleri de daha azdı. fMRI ile yapılan beyin görüntüleme sırasında otobiyografik bellek ile ilişkili hipokampüs bölgesinin afantazisi olan kişilerde daha az aktif olduğu görüldü. Aynı zamanda hipokampüs ile beyindeki görsel bilginin işlenmesi ve bütünleştirilmesinden sorumlu oksipital lobda yer alan görsel korteks arasındaki etkileşim de afantazisi olan kişilerde daha azdı.
Sonuç ve Referanslar
İlginç bir nöropsikolojik fenomen olan afantaziyi olabildiğince kapsamlı şekilde bu yazıda aktarmaya çalıştım. İleri okuma yapmak isteyenler, ilgisini çekenler için referansları paylaşıyorum:
- Merlin Monzel, Pitshaporn Leelaarporn, Teresa Lutz, Johannes Schultz, Sascha Brunheim, Martin Reuter, Cornelia McCormick. Hippocampal-occipital connectivity reflects autobiographical memory deficits in aphantasia. eLife, 2024 DOI: 10.7554/eLife.94916.1
- Schutz, F. (2024). Writing Fantasy Without a Mind’s Eye. https://aphantasia.com/article/stories/writing-without-a-minds-eye/
- Lachlan Kay, Rebecca Keogh, Thomas Andrillon, Joel Pearson (2022) The pupillary light response as a physiological index of aphantasia, sensory and phenomenological imagery strength. eLife 11:e72484. https://doi.org/10.7554/eLife.72484
- Galton, F. (1880). Statistics of mental imagery. Mind, 5(19), 301-318.
- Zeman, A. Z., Della Sala, S., Torrens, L. A., Gountouna, V. E., McGonigle, D. J., & Logie, R. H. (2010). Loss of imagery phenomenology with intact visuo-spatial task performance: a case of ‘blind imagination’. Neuropsychologia, 48(1), 145–155. https://doi.org/10.1016/j.neuropsychologia.2009.08.024
- Aphantasia Network. Vividness of Visual Imagery Questionnaire. https://aphantasia.com/study/vviq/
- Cleveland Clinic. (2023). Aphantasia. https://my.clevelandclinic.org/health/symptoms/25222-aphantasia