Yazarlar: Aleyna Kaya, Betül Deniz Nar, Cansel Mesut, Cemre Karadeniz, Irmak Alaca, Sude Arslan
Editör: Beste Uysal
Demans tek bir hastalığın ismi değil, beyni ve zihinsel yetileri etkileyen hastalıklar topluluğunun bir adıdır. Şemsiye bir terimdir. Bilişsel ve işlevsel yeteneklerde ilerleyici bilişsel bozulma ile karakterizedir ve genellikle duygusal rahatsızlık ve uygunsuz davranışlarla da ilişkilendirilir. Öğrenme yeteneği, hafıza, dil, hesaplama ve akıl yürütme kapasitesi, zaman ve mekân algısı gibi işlevleri ve bunun sonucunda da kişinin işlevselliğini olumsuz yönde etkiler. En az iki bilişsel işlevin olumsuz yönde etkilendiği durumda demans tanısı koyulabilir, yaygın inanışın aksine yalnızca bellek bozulması / hafıza kayıplarının görüldüğü bir duruma demans demek mümkün değildir. (Bkz. Amnezi) Demansta bellek bozukluğu ancak ilerleyici başka semptomlar bütününün bir başlangıcı olabilir.
Demans şemsiyesi altında Alzheimer hastalığı, vasküler demans, lewy cisimcikli demans, frontotemporal demans, Parkinson demansı, Huntington hastalığı gibi hastalıklar bulunmaktadır. Buna ek olarak birden fazla faktörün neden olduğu demans anlamına gelen karışık/mix demans adı verilen başka bir demans türü daha vardır. Alzheimer hastalığının tüm demansların %60’tan fazlasını oluşturduğu bilinmektedir. İkinci en yaygın demans türü ise beyne kan sağlayan damarların zarar görmesi ile ortaya çıkan vasküler demans olarak bilinir.
Bilişsel kayıpların ilerleyici oluşu hastaları zamanla bakıma muhtaç hale getirmektedir. Dolayısıyla demans sadece hastayı değil aynı zamanda hasta yakınlarını ve bakım verenleri sosyal, psikolojik, ekonomik ve fiziksel olarak etkiler. Dünya Sağlık Örgütü’nün 2019 yılında gerçekleştirdiği araştırmaya göre, 2020 yılında 50 milyon demans vakası olduğu tahmin edilmektedir. Bu sayının 2030 yılına kadar 82 milyona çıkması ve hızla artarak 2050 yılına kadar 152 milyona ulaşması beklenmektedir. Bu da demansın yalnızca bireyleri değil toplumu da ciddi anlamda etkilediğini ortaya koyan çarpıcı bir bulgudur.
Demansın Risk Faktörleri
Demansa sebep olduğu düşünülen birden çok faktör mevcuttur, yani multifaktöriyel bir durum olarak tanımlanabilir. Genetik bu faktörlerden önemli bir tanesidir, bunun için aile geçmişinin araştırılması önemlidir. Ancak elbette tek başına genetik yeterli değildir, çevresel faktörlerin önemi küçümsenmemelidir. Sağlıksız beslenme, hareketsizlik, uyaranlardan yoksun bir yaşam tarzı demansın ortaya çıkmasında etkili çevresel faktörler olarak sıralanabilir. Diyabet, obezite ve hipertansiyonun da genel olarak Alzheimer hastalığı riskinin artmasıyla ilişkili olduğu bulunmuştur.
Culeraru ve arkadaşları 2021 yılında yaptıkları güncel bir araştırmada COVID-19 pandemisinin getirdiği sosyal izolasyonun demans hastalarında daha düşük hayat kalitesi, daha fazla nöropsikiyatrik semptom ve ilaç kullanımı ile ilişkilendirildiğini bulmuşlardır. Bu bulgu pandemiye bağlı sosyal izolasyonun demans semptomlarını etkilediğini ortaya koymaktadır.
Demans genelde 65 yaş üstü kişilerde görüldüğü için akıllarda geriyatri popülasyonu ile eşleştirilmesi tesadüf değildir. Yaş demans için bir risk faktörüdür, ancak demans zannedildiği gibi yaşlılığın doğal bir parçası değildir.
Tüm bu risk faktörlerine karşılık eğitim seviyesinin yüksek olması, güçlü sosyal ilişkiler, anlamlı sosyal aktivitelerin bolluğu, sağlıklı ve rafine şekersiz beslenme tarzı ve düzenli fiziksel aktivite de koruyucu faktörler olarak sıralanabilir.
Demans Tanısı
Hafif bilişsel bozukluk, doğal yaşlanma süreci ile demans gelişimi arasında bir köprü olarak görülebilir. Her Alzheimer hastası hafif bilişsel bozukluk aşamasından geçer ancak her hafif bilişsel bozukluk alzheimera ilerleyecek diye bir kural yoktur. Her ne kadar demansa dönüşmeme olasılığı da mevcut olsa da hafif bilişsel bozukluk bu aşamadayken fark edilirse bu durum hastalığın seyri açısından çok olumlu bir gelişmedir.
Demans tanısında nörolojik muayene, nöropsikolojik testler, biyokimya testleri, beyin görüntüleme yöntemleri (BT, MR) uygulanmaktadır. Buna ek olarak tıbbi ve psikiyatrik geçmiş, hastanın ve yakınlarının kendi ifadeleri, doktor ve klinisyenlerin gözlemi de tanıda göz önünde bulundurulması gereken noktalardır. Erken teşhis hastalığın seyri için önemlidir ve burada aile bireyleri önemli rol oynamaktadır. Demansın hangi türü olduğunu belirlemek ise zordur çünkü erken evrede fark edilmediyse semptomlar çok fazla örtüşmektedir. Bu sebeple erken evrede nöropsikolojik değerlendirme ile demansın türü belirlenebilir.
Demans Tedavisi
Tedaviden bahsedecek olursak henüz büyük bir başarı elde edilmemiştir. Bilişsel kayıpları geri getiren bir tedavi yöntemi bulunamasa da bu alanda yapılan yoğun araştırmalar sürmektedir. Bu araştırmalar da tedavi konusunda ümit vermektedir. Güncel olarak kullanılan ilaçlar bilişsel kayıpların yavaşlatılmasını sağlamaktadır.
Buna ek olarak demansta bilişsel rehabilitasyon yönteminin kullanılması, bakım verene psikoeğitim ve psikolojik destek sağlanması, hastanın ve bakım verenin bu süreci nispeten daha yumuşak geçirmelerine yardımcı olacak yöntemlerdir. Bilişsel rehabilitasyon zihni aktif tutarak ve kayıp bilişsel işlevleri telafi edecek yöntem ve stratejiler geliştirilerek hastanın işlevselliğini korumaya yardımcı olmaktadır.
Bu yazı Mef Üniversitesi Klinik Nöropsikoloji Okuma ve Araştırma Grubu öğrencileri Aleyna Kaya, Betül Deniz Nar, Cansel Mesut, Cemre Karadeniz, Irmak Alaca ve Sude Arslan tarafından yazılmış, Klinik Nöropsikolog Beste Uysal tarafından editlenmiş ve son haline getirilmiştir.
Referanslar
National Collaborating Centre for Mental Health (UK). (2007). Dementia: A NICE-SCIE Guideline on Supporting People with Dementia and Their Carers in Health and Social Care. Leicester (UK): British Psychological Society; PMID: 21834193.
Kesken, S., (1995). Alzheimer hastalığı, SSK Tepecik Hastanesi Dergisi, 5(1): 11-20
Curelaru, A., Marzolf, S. J., Provost, J. C. K., & Zeon, H. H. (2021). Social Isolation in Dementia: The Effects of COVID-19. The Journal for Nurse Practitioners.
Han, J. W., Seo, J. Y., So, Y., Kim, K., Ryu, S. H., Jeong, H. G., & Kim, K. W. (2014). P1‐390: Physical Activity in Individuals with Dementia or Mild Cognitive Impairment: A Meta‐analysis Study. Alzheimer’s & Dementia, 10, 457-457.
Duong, S., Patel, T., & Chang, F. (2017). Dementia: What pharmacists need to know. Canadian Pharmacists Journal, 150(2), 118-129.
Mayo Clinic. (2021). Dementia – Symptoms and causes.
Dementia. (2021). World Health Organization. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/dementia
Santrock, J. W. (2019). Life-Span Development (17th ed.). McGraw-Hill Education.
Kocahan, S., & Doğan, Z. (2017). Mechanisms of Alzheimer’s Disease Pathogenesis and Prevention: The Brain, Neural Pathology, N-methyl-D-aspartate Receptors, Tau Protein and Other Risk Factors. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience, 15(1), 1–8. https://doi.org/10.9758/cpn.2017.15.1.1
Hanağası, H. A. & Emre, M. (2009). Demans Kavramı ve Hastaya Yaklaşım. Türkiye Klinikleri J Neurol-Special Topics. 2(1):1-4