Delirium
Hiç delirium diye bir bozukluk duymuş muydunuz? Delirium, -Türkçe’ye deliryum ya da cinnet diye çevrilen kaynaklar da mevcut- ciddi bir kafa karışıklığına, bilişsel yetilerde bozulmaya ve çevreye dair farkındalığın azalışına sebep olan bir rahatsızlıktır. Delirium genelde bir anda, saatler ya da günler içerisinde akut olarak başlar. Geriyatri popülasyonunda gençlere oranla daha sık görülmektedir.
Delirium belirtileri nelerdir?
Delirium belirtileri akut başlangıçlıdır. Genellikle dalgalanırlar, bazen semptomsuz ya da semptomların daha az görüldüğü zaman dilimleri görülür. Semptomlar gece olduğunda, yabancı yerlerde, kişi tehdit hissettiğinde daha kötüleşebilir.
Temel delirium semptomları aşağıdaki gibidir:
- Konfüzyon, ciddi kafa karışıklığı, çevrede olup bitene anlam verememe
- Dikkatte bozulmalar, konsantre olamama, küçük şeylerden kolayca dikkati dağılma
- Tek bir konuda odaklanamamak, konudan konuya atlamak
- Çevreye tepkisiz ve umursamaz olma
- Özellikle yakın zamanda yaşanmış olayları hatırlamama, bellek/hafıza problemleri
- Oryantasyonda bozulmalar (Kim olduğunu, nerede olduğunu, zamanı tayin etmekte zorlanma)
- Konuşmada zorluklar, kelime bulamama, anlamsız konuşmalar
- Konuşulanı anlamada, okuma ve yazmada zorluklar
- Halüsinasyonlar (gerçek olmayan şeyleri görmek, duymak, hissetmek)
- Kişilik ve davranış değişmeleri
- Yavaşlamış hareketler
- Uyku düzensizlikleri
- Ani duygudurum değişimleri: ani öfke, kaygı, korku
- Apati: motivasyonun tamamı ile eksilmesi, davranış başlatamama
Delirium mu yoksa Demans mı?
Semptomlar bir yerden tanıdık geldi mi? Demanstan bahsederken de çok benzer semptomlardan bahsetmek mümkün. Dolayısıyla bu ayrımı sağlıklı yapabilmek doğru bir tedavi planı oluşturabilmek adına çok kıymetli.
Bu ayrımın yapılmasında temel soru şu: Semptomlar akut başlangıçlı mı? Demans türlerinin çok büyük çoğunluğunda semptomlar sinsi ve yavaş başlangıçlıdır ve uzun zamana yayılarak kötüleşir. Delirium ise saatler içinde bile ortaya çıkabilir, akut başlangıçlıdır.
İnce bir farklılık dikkat becerilerindedir. Deliriumda çok ciddi bir kafa karışıklığı ve dikkat dağınıklığı aniden kendini gösterir. Demansta ise ilk evrelerde genelde kişi alert/uyanık haldedir. Bir başka farklılık ise deliriumda gün boyunca ciddi semptom dalgalanmalarının görülmesidir. Demansta da daha küçük çaplı iyi ve kötü olma halleri görülebilir ama genelde özellikle bilişsel işlev kayıpları ciddi düzeyde dalgalanmaz, nispeten sabit seviyede kalır.
Şu önemli notu da eklemek gerekir: Demans hastası bir kişi delirium da geçirebilir. Yani demans ve deliriumun birlikte görülmesi çok nadir değildir. Kişinin demans açısından değerlendirirken konfüzyonunun olmaması çok önemlidir çünkü yanıltıcı sonuçlar elde edilebilir. Bu sebeple demans için bir değerlendirme yapılacaksa öncelikle kişinin delirium gibi bilişsel işlevleri ciddi etkileyen ve kafa karışıklığı yaratan bir probleminin olmadığından emin olunması şarttır.
Delirium Neden Olur?
Delirium, beyindeki sinyallerin gönderilmesi ve alınmasında bozukluk olduğunda meydana gelir. Bu bozulmaya büyük olasılıkla beyni savunmasız kılan ve beyin aktivitesinde bir arızayı tetikleyen faktörlerin bir kombinasyonu neden olur.
Deliriuma sebep olabilen bazı faktörler şunlar olabilir:
- Enfeksiyon: Özellikle de üriner sistem enfeksiyonları, zatüre ve cilt enfeksiyonları deliriuma sebebiyet verebilmektedir.
- Kullanılan İlaçlar: İlaçların potansiyel olarak delirium tehlikesi oluşturup oluşturmadığı özellikle demans gibi durumlar söz konusu ise doktora danışılmalıdır. Bazı ilaçların kombinasyonu da deliriuma sebebiyet verebilmektedir.
- Alkol ve madde kötüye kullanımı ve bunların yoksunluğu
- İnme, kalp krizi, ciddi akciğer ve karaciğer hastalıkları gibi medikal durumlar
- Zehirlenmeler (Örn. Karbon monoksit)
- Metabolik bozukluklar (Çok düşük sodyum ya da kalsiyum seviyeleri)
- Hipoksi (Beyne yeterince oksijen gitmemesi)
- Ciddi dehidrasyon (susuz kalmak) ve yetersiz beslenme
- Ciddi uyku bozuklukları veya ciddi stresli durumlara maruz kalmak
- Ciddi ağrı
- Anestezi gerektiren ameliyat ve medikal prosedürler
- Endrokrin sisteminde dengesizlik (Örn. insülin ilacının haddinden fazla kullanımı ile ortaya çıkan düşük kan şekeri)
- Vitamin eksiklikleri (Örn. B1, B3, B9, B12)
Delirium’u Tedavi Etmek ve Önlemek
Özellikle kişinin demansı da varsa deliriumu önlemek için yapılacak bazı küçük hayat değişiklikleri çok büyük önem arz etmektedir:
- Kişinin iyi bir uyku düzeni olması ve uyku hijyeninin sağlanması
- Kişinin susuz kalmaması, gün içerisinde yudum yudum ve sık su içmesi
- Kişinin ilaçlarını kontrollü ve doktora danışarak alması ve bırakması. Özellikle birden fazla ilacı doktora danışmadan karıştırmaması ve doktora danışmadan ilaç bırakmaması.
- Kişinin eğer öncesinden geçirdiği bir medikal ya da psikiyatrik hastalığı varsa ya da yakın zamanda ciddi bir ameliyat geçirdiyse kafa karışıklığı semptomlarının takibinin yapılması ve şüphe uyandıran bir durumda hızlıca medikal yardım sağlanması
- Delirium konusunda bilgilenmek ve böylece semptomlara karşı tetikte olmak
- Demans durumu söz konusuysa kişinin çok fazla yer değiştirmesini ve tanımadık çevrelere girmesini engellemek, sakin bir hayat sürmesine destek olmak
- Ciddi bir stres kaynağı söz konusuysa kişinin profesyonel bir yardım almasına destek olmak
Delirium sadece birkaç saat veya birkaç hafta veya ay sürebilir. İyileşme derecesi bir dereceye kadar deliriumun başlangıcından önceki sağlık ve zihinsel duruma bağlıdır. Örneğin demansı olan kişiler, hafıza ve düşünme becerilerinde önemli bir genel düşüş yaşamaktadırlar, dolayısıyla sağlığı daha iyi olan kişilerin tamamen iyileşme olasılığı daha yüksektir.
Delirium tedavisinin ilk amacı, örneğin belirli bir ilacın kullanımını durdurarak, metabolik dengesizlikleri ele alarak veya bir enfeksiyonu tedavi ederek altta yatan nedenleri veya tetikleyicileri ele almaktır. Tedavi daha sonra vücudu iyileştirmek ve beyni sakinleştirmek için en iyi ortamı yaratmaya odaklanır.
Burada en önemli nokta sevdiğimiz kişilerin onun için normal olan davranış, düşünce, duygu ve becerilerin dışına çıktığını gördüğümüzde hızlı bir şekilde medikal destek alabilmektir. Kişi hızlı bir şekilde medikal yardım alır, gerekli tetkikler yapılıp deliriuma katkıda bulunan sorunlar çabucak ele alınırsa iyileşme süresi çok daha kısa olur.
Referanslar
Simmons S. P., Mansbach, W. E., Lyons, J. L. (2018). Brain Health as You Age: A Practical Guide to Maintenance and Prevention.
Mayo Clinic Website. (2020). Delirium: Symptoms & Causes https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/delirium/symptoms-causes/syc-20371386