Bilişsel İşlevler Serisi: Dikkat

Bilişsel işlevler, kişilerin dünyayı anlamlandırabilmek ve günlük hayat fonksiyonlarını sağlıklı bir şekilde yerine getirebilmek için kullanılan zihinsel yetilerdir. Dikkat, hafıza, düşünme süreçleri, planlama ve organizasyon becerileri, empati ve duyguları anlama, dil işlevleri gibi pek çok alan bilişsel işlevlere dahildir.

Bu yazıda ben dikkat işlevlerinden bahsedeceğim. Dikkat ilgili uyaranları seçip, bunlara belli bir süre odaklanabilme ve bu esnada alakasız uyaranları da filtreleyebilme becerimizdir. Çevremizde duyduklarımızı veya gördüklerimizi algılayabilmemiz, belleğimize kaydedebilmemiz ve sonradan hatırlayabilmemiz için dikkat işlevinin sağlıklı çalışması gerekir. Dolayısıyla bellek işlevi ve diğer pek çok bilişsel işlev ile de yakından ilgilidir.

Diğer birçok bilişsel işlev gibi beynimizde başka hiçbir işle uğraşmadan tüm zamanını dikkat işlevine ayıran bir bölge mevcut değil. Frontal lob, parietal lob, singulat korteks, talamusun pulvinar çekirdeği, üst kolikulus, retiküler aktivasyon sistemi gibi birçok bölgenin ortak çalışması sonucu farklı dikkat türlerindeki becerilerimiz ortaya çıkıyor.

Pek çok zaman fark etmesek bile dikkat işlevimizi neredeyse günlük hayatta yaptığımız her işte kullanırız. Okulda ders dinlerken, çalışırken, yemek yaparken, temizlik yaparken, araba kullanırken ve daha birçok aktivitede dikkatimiz devrededir. Devrede olmadığında da bir şeyleri anlamadığımızı, kaçırdığımızı veya işi düzgün tamamlayamadığımızı fark ederiz. Genelde bunu halk arasında dalgınlık diye adlandırırız.

Kulağa basit gelse de dikkat işlevleri en karmaşık bilişsel işlevlerimizden biridir. Hem diğer pek çok işlev ile iç içe çalışması hem de pek çok farklı dikkat türü olması işleri karmaşık hale getirir.

Dikkatin Türleri

Uyanıklık ve Uyarılma: Uyanıklık adı üstünde uyaranlara ne kadar cevap verebilir durumda olduğunuza işaret eder. Uyku esnasında uyanıklığımız sıfırdır ancak uykuda olmadığımız zamanlarda uyanıklığımız hep aynı seviyede değildir. Bazen daha dalgın, yorgun, uykulu olduğumuzda dikkatimizi bir uyarana vermek zorlaşır. Bazen de gün içinde çok uyanık ve tetikte oluruz ve bir şeyleri fark etmemiz kolaylaşabilir.

Seçici Dikkat: Seçici dikkat bir filtre şeklinde işler. Çevrenize bir bakın, muhtemelen on binlerce uyaran göreceksiniz. Ama şu an bu on binlerce uyaranın hepsi ilgimi çekmiyor. Önemsiz uyaranları filtrelemeli ve benim için mühim olana konsantre olabilmeliyim. İşimi tamamlayabilmek için dikkatimi bilgisayarımda yazdığım bu yazıya vermeli ve televizyondan gelen sesi, mutfaktan gelen kek kokusunu, çamaşır makinesinin gürültüsünü ve masanın üzerinde duran birçok başka araç gereci görmezden gelmeliyim. İşte seçici dikkat bu işe yarar. Milyonlarca çevresel uyaranı görmezden gelip odaklanmak istediğiniz işe dikkatinizi vermenizi sağlar.

Bölünmüş Dikkat: Bir uyarana odaklanmak ve geri kalanı görmemek istiyorsanız bu seçici dikkatin işidir. Ama ya birden fazla uyarana odaklanmak istiyorsanız? O zaman dikkatinizi bölmeniz gerekir. Örneğin araba kullanırken podcast dinlemeyi sevenlerdenseniz dikkatinizi aynı anda iki işe bölüyorsunuz demektir. 

Sürdürülen Dikkat: 3 saatlik bir eğitime gireceğinizi hayal edin. İlk yarım saat muhtemelen kolay geçecektir, ilgilendiğiniz bir konu ve henüz içiniz geçmemiş. Zaman geçtikçe eğitime odaklanmak ve dikkati sürdürmek zorlaştır. Çevredeki diğer uyaranlar ilginizi çekmeye başlar ya da aklınız göze batmadan hava alıp geri gelebilir miyim sorusuna gider. Buna sürdürülen dikkat denir. Bazı insanlar için dikkati sürdürmek daha kolay ya da daha zor olabildiği gibi, psikiyatrik ve nörolojik hastalıklarda da bu becerinin bozulabildiğini gözlemleriz.

Dikkat Bozulunca…

Herhangi bir sebepten dikkat işlevleri bozulduğunda bu durum diğer bilişsel işlevlerini de büyük ölçüde etkiler. Dikkatimizi vermediğimiz bir şeyi belleğimize kaydetmek ve sonrasında hatırlamak da zorlaşır. Çoğu zaman dikkat problemi olan kişiler unutkanlık şikâyeti ile nöropsikoloji kliniğine başvururlar. Biz uzmanların bu noktadaki görevi, bilişsel değerlendirme ile unutkanlık şikayetinin bir bellek probleminden mi yoksa dikkat bozulmasından mı kaynaklandığını tespit etmektir.

Dikkat bozulmalarında günlük hayat fonksiyonelliğimiz etkilenir. İşlerimizi yapamaz hale gelebiliriz. Çocuklarda bu akademik başarının düşmesi, derslere odaklanamama gibi kendini gösterirken yetişkinlerde de iş performansında düşme ve günlük hayat sorumluluklarını yerine getirmeme sorunlarına yol açabilir.

Peki dikkat neden bozulur? Psikiyatrik ve nörolojik hastalıklarda dikkatin bozulmasını gözlemleriz. DEHB (Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu) gibi direkt olarak dikkat eksikliği ana semptomlarından biri olan psikiyatrik rahatsızlıklar bulunabildiği gibi; depresyon gibi farklı semptomların sonucu olarak dikkatin bozulduğu psikiyatrik bozulmalar da mevcuttur. Bu noktada da yine ayırıcı tanı kapsamlı değerlendirme ile yapılmalıdır. Travmatik beyin hasarı ve demans gibi nörolojik hastalıklarda da beyin hangi bölgesinin ne şekilde etkilendiğine göre dikkat bozulmaları görülebilir.

Ne Yapmalı?

Dikkat ve diğer bilişsel işlevlerin değerlendirilmesi ve değerlendirme sonucuna göre bir rehabilitasyon planlanması klinik nöropsikoloğun görevidir.

Dikkatinizde problem olduğunu düşünüyorsanız ve yukarıda yazdığım dikkat türlerinden bir ya da birden fazlasında günlük hayatınızda sıkıntılar yaşıyorsanız nöropsikolojik değerlendirmeden faydalanabilirsiniz.

İyi haber: Beynimiz bir işlevini ne kadar çok çalıştırır ve antreman yaptırırsa o kadar geliştirebilir. Kendisinin bu özelliğine nöroplastisite diyoruz. Değerlendirme sonucu dikkatinizin hangi alanlarının, neden ve nasıl bozulduğuna dair bir bilgi edindikten sonra dikkat işlevlerini geliştirici egzersizler ile ilgili alanın onarılması veya telafi edilmesi sağlanabilir.

Dikkat problemleri yaşıyorsanız ve değerlendirme ve rehabilitasyon sürecinden fayda göreceğinizi düşünüyorsanız bana iletişim bölümünden ulaşabilirsiniz.